جلسۀ شصت و سوم: شرح نهج البلاغه

در ادبیات دینی و مشخصاً قرآنیِ ما واژه‌های «تعقّل»، «تفکر»، «تفقُّه»، «تدبُّر» و «تذکر»، همراه با مشتقاتشان فراوان به‌کار رفته‌اند. ازمیان این واژه‌ها تدبر و تذکر را می‌توان به‌نوعی روش تعقل، تفکر و تفقه دانست. تدبر یعنی رفتن و درعین حال، پشت‌سر را دیدن، گذشته را کاویدن و بازنگری‌کردن در آن. تذکر نیز مفهومی شبیه تدبر دارد و عبارت است از به‌یادآوردن گذشته. ازمنظر دین، درکنار کسب اطلاعات جدید، تدبر و تذکر در اطلاعاتی که پیشتر به‌دست آورده‌ایم، ضرورت انکارناپذیر دارد تا از این رهگذر، رشد و تعالی معنوی به‌نحو احسن محقق شود. در همین راستا می‌توان برخی از مهم‌ترین پیام‌های مستخرَج از قصارهای گرانقدر امیرالمؤمنین- علیه السّلام- را بدین شرح برشمرد:

الف) اگر در این جهان، چشمان باطنمان را باز کنیم، خواهیم دید که خوبی، پاکی، شرافت و انسانیت همچنان وجود دارد.

ب) توحید یعنی باورداشتن به وجود خدای غیرموهوم و ساختگی.

ج) عدل عبارت است از اعتماد به رفتار خدای غیرمتهم.

د) برای دستیابی به رضایت از زندگی باید چشم جهلمان را ببندیم.

ه) فرایند شکایت در ارتباط با پروردگار یکتا دو حالت دارد: یکی شکایت «إِلی الله» که عالی است و دیگری شکایت «مِن الله» که باطل است.

و) شیعۀ امیر مؤمنان- علیه السّلام- باید عاقل و عالِم (درمقابل جاهل) باشد تا از افراط و تفریط، دوری گزیند. تعبیر «جهل»، کانونی‌ترین کلمه درحوزۀ اخلاقیات محسوب می‌شود و مهم‌ترین حدیث اخلاقی- تربیتی در آموزه‌های دینیِ ما حدیث «جنود عقل و جهل» است.

ز) درحوزۀ رفتارهای اجتماعی باید از بحث‌ها، چالش‌ها و اصطکاک‌های مذهبی (مراء) با دیگران بپرهیزیم تا ارتباط ما با آنان حفظ شود.

ح) کار محدود به این دنیا هرقدر هم زیاد باشد، کم و ناچیز است؛ درمقابل، کار مربوط به آخرت، هرقدر هم کم باشد، زیاد و ارزشمند خواهد بود.

ط) در مواجهه با مشکلات گوناگون باید قدرت تحمل و بردباری خود را افزایش دهیم و به‌تعبیر مولای متقیان- علیه السّلام- پابه‌پای سختی‌ها بیاییم و لحظه‌ای ازپای ننشینیم تا سرانجام، بر آن‌ها غلبه کنیم.

ی) اهل تجارت، رشد، کسب و رفاه باشیم؛ اما فراتر از تجارت اقتصادی، به تجارت ملکوتی روی بیاوریم و ازطریق صدقه (انجام‌دادن کارهای خیر)، با خدا معامله کنیم.

ک) برای دستیابی به دانایی و رشد نباید بیش‌ازحد جست‌وجو کرد و به این در و آن در زد؛ زیرا ازدحام جواب‌ها باعث می‌شود نتوانیم راه درست را پیدا کنیم.

درنهایت، بسیار شایسته و بایسته است که کاربرد آموزه‌های نهج البلاغه در عرصه‌های گوناگون زندگی‌مان را بیابیم و عامل به آن‌ها باشیم تا هم از ثمراتشان برخوردار شویم و هم فراتر از آن، تکیه‌گاهی استوار برای حضرت علی- علیه السّلام- درمیان شیعیانشان باشیم.