جلسۀ پنجاه و ششم: شرح نهج البلاغه

یکی از رفتارهای ناخوشایندی که گاه انسان‌ها در تعامل با یکدیگر مرتکب می‌شوند، ملامت (درمقابل توجیه) است. توجیه یعنی وجه‌سازی درخصوص رفتار خود یا دیگران؛ درمقابل، ملامت عبارت است از حذف وجه از رفتار واقع‌شده و ارزیابی یک نقطۀ مشخص از آن رفتار. در نظام روابط اجتماعیِ ایمانی، توجیه رفتار خود، منفی است و توجیه رفتار دیگران، مثبت؛ برعکس، ملامت خود، مثبت است و ملامت دیگران، منفی؛ البته این دسته‌بندی هرگز بدان معنا نیست که درقبال رفتارهای ناشایست دیگران، خود را به نادانی بزنیم؛ بلکه برعکس، در بعضی موقعیت‌ها اتفاقاً باید هوشیار و دارای سوءظن باشیم تا فریب نخوریم و آسیب نبینیم. هرقدر جامعه از سفیدی دورتر شود یا ما در ارتباط با دیگران، مدیرتر و مسئول‌تر باشیم، توجیه‌کردن دیگران باید کم‌رنگ‌تر شود؛ برعکس، هرچقدر طرف مقابلمان برای ما شناخته‌شده‌تر و به کانون خانوادۀ ما نزدیک‌‌تر باشد، توجیه او پررنگ‌تر خواهد شد. شایان ذکر است که ملامت نه‌تنها موجب اصلاح رفتار نادرست فرد نمی‌شود؛ بلکه افراط در آن، برافروختگیِ آتش لجاجت در وجود او را درپی دارد؛ همچنین ممکن است شخص افراط‌کننده در ملامت دیگران، خود، دچار آفت‌های تأنیب (ملامت همراه با عقوبت) و تعییر (ملامت همراه با حذف) طرف مقابل شود.