جلسۀ پنجاه و سوم: شرح نهج البلاغه

ازمنظر روان‌شناختی و تربیتی، لجاجت انسان در جهل او ریشه دارد و در تعریفی مختصر و مفید می‌‌توان این رذیلت را عبارت از پافشاری بر نظر و عقیدۀ غلط یا انجام‌دادن کار نادرست دانست؛ برعکس استقامت که یعنی اصرار بر نظر و عقیدۀ صحیح یا انجام‌دادن کار درست؛ بر این اساس می‌توان انسان‌ها را بر دو دستۀ لجوج و مستقیم (استقامت‌کننده) تقسیم کرد. پیامبر- صلّی الله علیه و آله- معتقدند ابتدای لجاجت، جهل و انتهای آن، ندامت است؛ بنابراین، برای ازبین‌بردن لجاجت در وجود فرد باید جهل او را به علم تبدیل کنیم؛ البته لازمۀ محقق‌شدن این تغییر، در وهلۀ نخست، تواضع و برمبنای آن، انعطاف‌پذیریِ شخص است؛ در غیر این صورت، قادر به ازبین‌بردن جهل و بالتَبَع، لجاجت در وجود او نخواهیم بود. منظور از تواضع، آن است که فرد، حد و اندازۀ خود را بشناسد و بداند که عالِم به کل نیست؛ بلکه از بسیاری از مسائل آگاهی ندارد؛ به دیگر سخن، انسان متواضع، خودشیفته و مغرور نیست و بنابراین، از انعطاف لازم برای تغییرکردن برخوردار است. نقطۀ مقابل تواضع، تکبر است که ازنظر نبی مکرّم اسلام- صلّی الله علیه و آله- بدترین رذیلت برای انسان و دلیل شکل‌گیری دیگر رذایل در وجود او به‌‌شمار می‌آید. بهترین عاملی که می‌تواند ما را بیدار و از نادانی و لجاجت دور کند، وجدان ماست؛ علاوه‌بر آن، دین نیز مسئولیت ایقاظ (بیدارکردن) ما انسان‌ها و بازداشتنمان از ارتکاب گناهان را برعهده دارد. امیر مؤمنان- علیه السّلام- در نامه‌ای به امام حسن مجتبی- علیه السّلام- لجاجت را به مَرکبی تشبیه فرموده‌اند که انسان را با خود به آنجایی که نباید، می‌بَرَد؛ از این روی، فرجامی جز ندامت، منتظر شخص لجوج نیست. پژوهش‌ها نشان می‌دهند لجاجت از مهم‌ترین عوامل فروپاشیدن خانواده‌هاست. یکی از بدترین ویژگی‌های انسان این است که توهم دانایی دارد و به‌علت داشتن میزانی محدود از سواد و دانش تصور می‌کند از همۀ دانش‌ها مطّلع است؛ حال آنکه درواقع، چنین نیست و جهل، موجب شکل‌گیری چنین توهم و تصوری در ذهن وی می‌شود. علاوه‌بر آنچه گفتیم، لجاجت، تبعات دیگری نیز دارد که در احادیث نقل‌شده از امیرالمؤمنین- علیه السّلام- ذکر شده‌اند.