کودک مسئولیتپذیر
یکی از مسائل و دغدغههای بسیار مهمی که از سالهای آغازین زندگی کودکان، همواره ذهن والدین آنان را به خود مشغول میکند، این است که چگونه فرزندانشان را مسئولیتپذیر و مستقل بار بیاورند؛ بهطوری که آنها هم بتوانند کارهای خود را بدون وابستگی به دیگران انجام دهند و هم درحد توان خویش، اطرافیان را در انجامدادن کارهایشان یاری دهند. دو سؤال دیگری که در این حوزه برای والدین مطرح میشود، آن است که آیا اساساً مسئولیتدادن به فرزندان از سنین آغازین کودکیشان صحیح است یا خیر و اقدامات تعلیمی و تربیتیِ لازم برای دستیابی به این هدف ارزشمند از چه زمانی و چگونه باید صورت گیرد. در مقالۀ پیشِروی، برای پاسخگویی به این پرسشها، به موضوع مسئولیتپذیری کودکان در خانه، مدرسه و بهطور کلی، تمام عرصههای زندگی و روابط فردی و اجتماعی آنها بهعنوان یکی از ارکان مهم تربیتی و مهارتهای ضروریای میپردازیم که والدین باید از سالهای آغازین زندگی کودکان (حدود دو تا سهسالگی)، آن را درقالب روندی تدریجی، مستمر و دارای مراحل مشخص، با درنظرداشتن سه اصل صبر، تشویق و تداوم به فرزندانشان بیاموزند تا آنان در تمام مراحل زندگی، افرادی مستقل، خودساخته، توانمند در انجامدادن کارهای خود و نیز انسانهایی متعهد، کمکدهنده و قابل اتکا برای دیگران باشند.
در تعریفی مختصر و مفید میتوان گفت کودک مسئولیتپذیر، فردی است که از سنین آغازین دوران کودکی، متناسب با میزان تواناییاش کارهای شخصیِ خود را بدون کمک دیگران انجام میدهد و قادر به مراقبتکردن از خویش است؛ همچنین به اعضای خانواده کمک میکند و از این طریق، موجب برقراری آرامش در این کانون بنیادین حیات و روابط اجتماعی میشود؛ به دیگر سخن، او مسئولیتهایش را میشناسد و بهموقع انجام میدهد و نتایج اعمال خویش را میپذیرد. شایان ذکر است که مسئولیتهای کودک در سنین مختلف با هم تفاوت دارند و همزمان با بزرگترشدن او بیشتر و پیچیدهتر میشوند.
بهمنظور نهادینهکردن ویژگی مسئولیتپذیری در ذهن و شخصیت کودک، بهجای اجبارکردن او به انجامدادن کارهای مختلف و متعدد باید با استفاده از تکنیکهایی مسئولیتپذیری را به وی آموزش دهیم و برای خودش و کارهایی که انجام میدهد، ارزش و احترام قائل باشیم تا فرزندمان به انجامدادن کارهای موردنظر ترغیب شود و از این طریق، علاقه و اعتمادبهنفس پیدا کند؛ البته باید بسیار مراقب باشیم که مسئولیتهای فراتر از توان کودک را به او واگذار نکنیم تا بهسبب ضعف در انجامدادن آنها عزتنفس وی آسیب نبیند. در این مسیر پیچیده، حساس و پرفرازونشیب، ممکن است عواملی همچون مشکلات خانوادگی، تنبلی و نزدیکشدن زمان امتحانات بر مسئولیتپذیری کودک اثر منفی بگذارند. در این موقعیتها میتوان ازطریق برنامهریزی و مدیریت صحیح، مشکل را بهنحو احسن حل کرد تا کودک درعین بازنماندن از مسئولیتهایش دچار استرس و اضطراب نشود و هیچگونه آسیبی نبیند.
مسئولیتپذیری به بلوغ فکری، رشد فردی و اجتماعی، موفقیت در تحصیل و تأمین بهداشت روانیِ شخص کمک و او را برای رویارویی با چالشهای گوناگون در جامعه آماده میکند. کودک مسئولیتپذیر هم خودش سربلند و دارای عزتنفس است و هم موجب آرامش دیگران میشود و سرانجام، در آینده، فردی موفق خواهد بود. علاوهبر آنچه گفتیم، دیگر دستاوردهای مسئولیتپذیری برای کودک، خانواده و جامعه بدین شرحاند: استقلالداشتن، برخورداری از احساس شایستگی و ارزشمندی، افزایشیافتن قدرت تصمیمگیری و مهارت حل مسئله، تقویت رشد عاطفی، هدفمندی، قبولکردن مسئولیت اشتباهات خود و درسگرفتن از آنها، بهبود عملکرد در فعالیتهای گروهی، فراگرفتن مهارتهای زندگی، داشتن وجدانِ کاری، مراقبت از اموال خود، تعهد و وظیفهشناسی، مفیدبودن برای دیگران، و تقویت حس همدلی با انسانها و توجه به آنان.
بهرغم تمام فوایدی که مسئولیتپذیری برای کودکان دارد، برخی والدین درگیر احساسات میشوند و تصور میکنند مسئولیتدادن به کودک بهویژه در دوران خردسالی او گونهای اقدام استثمارگرانه، زودهنگام و مغایر با دوستداشتن اوست؛ غافل از آنکه واگذارنکردن مسئولیت به کودک ازروی دلسوزی نابجا یا با هر توجیه دیگری موجب بروز مشکلات فراوان برای او در زندگی فردی و اجتماعی، هم در زمان حال و هم در آینده خواهد شد. کودک فاقد این مهارت، فردی بیانضباط و دچار نوعی غرور کاذب است. از دیگر ویژگیهای چنین کودکی میتوان تنبلی، بیتوجهی به دیگران، ناتوانی در حل مسائل و مشکلات خود، و وابستگی مفرط به افراد دیگر و مخصوصاً والدین را برشمرد. درنهایت، کودک بیمسئولیت در آینده، قادر به انجامدادن کارهای خود بدون کمک اطرافیانش نیست و فردی قابل اتکا و یاریرسان برای دیگر انسانها نخواهد بود.
اکنون، این سؤال مطرح میشود که والدین باید چگونه و با استفاده از چه راهکارهایی مسئولیتپذیری را به کودکشان بیاموزند. در پاسخ میتوان گفت آنان باید در وهلۀ نخست، ازطریق عملکردن به وظایف و مسئولیتهای خویش، الگوهایی شایسته در این زمینه برای فرزند خود باشند و سپس با استفاده از راهکارهایی بدین شرح، از دوران کودکی او در ایجاد و تقویت ویژگی مسئولیتپذیری در شخصیتش بکوشند:
- به کودک یاد بدهند که اعضای خانواده باید همواره به یکدیگر کمک کنند.
- فرصت کمککردن به دیگران را برای او فراهم و رفتارهای خوبش را تأیید و تصدیق کنند.
- در کانون خانواده، وظایف را میان اعضا تقسیم کنند و برای کودک، مسئولیتهایی متناسب با سنّ و تواناییاش درنظر گیرند.
- در انجامدادن کارها با او مشارکت و همراهی داشته باشند و درعین حال، از سختگیریهای بیشازحد در این حوزه بپرهیزند.
- از کودک بخواهند اتاق و وسایلش را مرتب کند یا مسئولیت مراقبتکردن از گیاه، حیوان خانگی و... را برعهده گیرد؛ همچنین درحوزۀ مسئولیتپذیری اجتماعی میتوان او را به انجامدادن کارهای داوطلبانه مانند تمیزکردن طبیعت و جمعآوری کمکهای مالی برای افراد نیازمند تشویق کرد.
- اگر کاری برای کودک دشوار بود، روش انجامدادن آن را برایش توضیح دهند و سپس از او بخواهند خودش آن کار را انجام دهد.
- به وی اعتماد کنند و بگذارند کاری را که میخواهد، انجام بدهد.
- بهجای دستوردادن به کودک، با استفاده از شگردهایی ذهنش را روی کارهایی که باید انجام دهد، متمرکز کنند.
- نظم و مدیریت زمان را به او بیاموزند.
- روال و ساختاری را که در انجامدادن کارها برایش ایجاد کردهاند، بهصورت منظم و مستمر ادامه دهند.
- بهجای تنبیهکردن کودک، همواره وی را بهشکل صحیح تشویق کنند.
- برنامهریزی و مدیریت مالی را به کودک بیاموزند، در پرداخت هزینهها به او کمک کنند و درعین حال، با استفاده از برخی شگردها، از ایجاد و تقویت وابستگی مالی وی به خودشان بپرهیزند.
- هنگام بروز مشکلات، درکنارش باشند و درعین حال اجازه بدهند خودش مسئله را حل کند.
- بهجای اینکه به کودک، برچسب بیمسئولیتی بزنند، مهارتهای مؤثر در ایجاد و تقویت مسئولیتپذیری را به او آموزش دهند.
- مهارت تنظیم برنامه و لیستکردن کارها را به وی یاد بدهند.
- از سرزنشکردن کودک، شدیداً بپرهیزند.
- به او بیاموزند که هر تصمیم نادرست، پیامدهایی دارد و درصورت اشتباهکردن باید از خطای خود درس بگیرد.
- از نصیحتکردن کودک برای وادارکردنش به انجامدادن وظایف خویش بپرهیزند؛ زیرا در این صورت، وی واکنش برعکس نشان خواهد داد و دربرابر والدین مقاومت خواهد کرد.
- از شگردهایی مؤثر همچون بازیکردن و داستانگفتن برای آموزشدهی این مهارت به کودک بهره گیرند.
پست های مرتبط
کودک مسئولیتپذیر
والدین باید از حدود دوسالگیِ فرزندان، مسئولیتدهی به آنان را آغاز کنند تا بهتدریج، آنها بتوانند کارهای خود را انجام دهند و به دیگران نیز کمک کنند و افرادی مستقل، دارای اعتمادبهنفس و قادر به تصمیمگیری درست برای حل مسائلشان باشند.
زمانه با تو نسازد، تو با زمانه بساز!
بهترین راهکار برای فائقآمدن بر مشکلات، بحرانها و چالشهای گوناگون زندگی، سازگاری با آنهاست. سازگاری با سازشگری تفاوت دارد و فرد دارای این مهارت را به اسبسواری میتوان تشبیه کرد که از روی موانع میپرد و از آنها عبور میکند.