کودکم مدام سؤال می‌‌کند!

از سال‌های آغازین زندگی کودکمان، وقتی رشد ذهنی و زبانیِ او به مرحله‌ای مشخص می‌رسد، سؤال‌کردن‌هایش شروع می‌شود. او برای شناخت انسان‌ها، اشیا، پدیده‌ها و محیط اطرافش دربارۀ هر چیز یا شخصی که می‌بیند، از ما سؤال می‌پرسد. ابتدا از شنیدن سؤال‌هایش ذوق‌زده می‌شویم و با علاقه و اشتیاق به تک‌تک آن‌ها پاسخ می‎دهیم؛ ولی پس‌از مدتی که سؤال‌ها بیشتر و پیچیده‌تر می‌شوند، شاید قدری سردرگم شویم یا وقت، توان و حوصلۀ پاسخ‌گفتن به تمام آن‌ها را نداشته باشیم. در این مقاله، فرایند پرسشگریِ کودکان را بررسی می‌کنیم تا به شناختی نِسبی درخصوص آن دست یابیم و از وظایف و مسئولیت‌های خودمان به‌عنوان پدر، مادر، مربّی و معلم در این حوزه آگاه شویم.

در تعریفی مختصر و مفید می‌توان گفت پرسشگری عبارت است از مهارت پرسیدن سؤال‌های مرتبط با موضوع موردنظر برای به‌دست‌آوردن اطلاعات جدید در آن حوزه یا درک بهتر مطلب. پرسیدن، نقطۀ شروع تفکر و آگاهی است و در یادگیری مطالب مختلف و کشف دنیای اطراف کودک به او کمک می‌کند. کودکی که سؤال می‌پرسد، درصدد تحلیل، تفسیر و درک مسائل و پدیده‌های گوناگون است. پرسش‌های مختلفی که کودکان مطرح می‌کنند، در حس کنجکاوی آنان ریشه دارد و از لوازم رشد شناختی‌شان به‌شمار می‌آید. کنجکاوی و حقیقت‌جویی از نیازهای فطری انسان است و درزمرۀ ویژگی‌های ذاتی او قرار دارد که از بدو تولد با وی همراه است؛ ولی تعلیم‌وتربیت نادرست در خانه و فضای آموزشی باعث می‌شود این نیاز به‌تدریج ازبین برود و کودکان به تعمق در مسائل گوناگون و سؤال‌کردن دربارۀ آن‌ها چندان تمایلی نداشته باشند و درنتیجه، دچار رکود ذهنی شوند.

سؤال‌کردن، هرگز نشانۀ کم‌هوشی، ضعف و نادانی کودک نیست؛ بلکه مسئله‌ای کاملاً طبیعی است که دقیقاً از هوش، دقت، و رشد ذهنی و شناختی‌اش برمی‌آید، آمادگی وی برای یادگیری را نشان می‌دهد و باعث می‌شود او دربارۀ موضوع موردنظرش بیندیشد تا به پاسخی مناسب دست یابد؛ به دیگر سخن، هرقدر کودکمان هوش و دقت بیشتری داشته باشد، درخصوص اشخاص، مسائل و پدیده‌های گوناگون محیط اطرافش کنجکاوتر می‌شود و طبیعتاً سؤال‌های بیشتری می‌پرسد. کودک پرسشگر، دریافت‌کنندۀ منفعل اطلاعات نیست و ذهنی فعال دارد. او ازطریق سؤال‌پرسیدن، جهان و محیط اطراف خود را می‌شناسد، روابط بین پدیده‌ها را درمی‌یابد و از این رهگذر، رشد شناختی و زبانی‌اش محقق می‌شود؛ بنابراین باید با صبر و حوصله به او پاسخ دهیم و در ادامه، با طراحی پرسش‌های تکمیلی، ذهنش را به فعالیت و جست‌وجوی بیشتر واداریم.

شایان ذکر است که هدف کودک از سؤال‌کردن، همیشه کسب اطلاعات نیست؛ بلکه در برخی موارد، دلیل سؤال‌پرسیدنش آن است که او به توجه و محبت نیاز دارد و از این طریق، درواقع می‌خواهد با طرف مقابلش تعامل داشته باشد و از وی محبت دریافت کند. سؤال‌‌های تکراری یا بی‌ربط نیز اغلب ناشی از عواملی همچون درک‌نکردن مطلب به‌صورت کامل، نیاز به توجه و محبت یا نگرانی بابت مسئله‌ای خاص هستند. در مواردی از این دست، والدین، مربّیان یا معلمان باید ازطریق گفت‌وگو با کودک، علت را بیابند و اقدام مناسب را به‌منظور حل مشکل انجام دهند.

علاقه به دانستن و فهمیدن از سال‌های آغازین زندگی کودک، همراه با او رشد می‌کند. ابتدا موضوع سؤال‌های وی مسائل عینی است؛ اما هرقدر زمان می‌گذرد، او بیشتر به موضوعات ذهنی (انتزاعی) گرایش می‌یابد و دربارۀ آن‌ها سؤال می‌پرسد. به‌طور کلی، سؤال‌های کودک، طیفی متنوع دارند و از نام اشیا و چراییِ مسائل گوناگون تا موضوعات پیچیده را شامل می‌شوند؛ چنان‌که گاه او با سؤال‌هایش والدین، مربّی یا معلم را غافلگیر می‌کند و آنان قادر نیستند در همان لحظه به وی پاسخ دهند. در این میان، سؤال‌هایی که با «چرا» شروع می‌شوند، به شکل‌گیری تفکر منطقی کودک کمک می‌کنند.

پرسشگری، مهارتی ارزشمند است که با استفاده از آن، حس کنجکاوی و نگرش منتقدانۀ کودک تقویت می‌شود، مهارت‌های شناختی و ارتباطیِ او ارتقا می‌یابند، خلاقیت وی شکوفا می‌شود و کودک قدرت و اعتمادبه‌نفس بسیار بیشتری برای تصمیم‌گیری صحیح و حل مسائل گوناگون خویش به‌دست می‌آورَد؛ همچنین در تفکر، تحصیل علم و یادگیری مطالب جدید پیشرفت می‌کند و سرانجام، در آینده، فردی خواهد بود که از شیوۀ صحیح برای طرح سؤال و حل مسائلش استفاده می‌کند.

حال، این سؤال مطرح می‌شود که والدین، مربّیان و معلمان در رشد و تقویت مهارت پرسشگری کودک، و مدیریت و هدایت آن در مسیر درست، چه نقشی دارند و چه کارهایی باید انجام دهند. در پاسخ می‌توان گفت نوع واکنش و جواب‌های والدین، مربّیان و معلمان دربرابر سؤال‌های کودک، بر فکر و شخصیت او اثر می‌گذارد و آن‌ها را شکل می‌دهد؛ از این روی باید با توجه به نوع هر سؤال و هدف کودک از مطرح‌کردن آن، به وی پاسخ مناسب بدهند. والدین، مربّیان و معلمان می‌توانند با استفاده از این راهکارها مهارت پرسشگری را در کودک تقویت کنند:

- کودک را به‌گونه‌ای تربیت کنند و آموزش دهند که او جرئت و شهامت سؤال‌کردن داشته باشد؛ حتی اگر سؤال‌هایش مسخره و بی‌اهمیت به‌نظر برسند.

- به سؤال‌های کودک، علاقه و توجه نشان دهند و آن‌ها را ارزشمند بدانند.

- ازطریق نگرش مثبت به سؤال‌های کودک، احساس ایمنی و امنیت را در وجودش تقویت کنند.

- از پرسش‌های کودک استقبال و او را به‌خاطر سؤال‌هایش تشویق و تحسین کنند.

- با آرامش و مهربانی به سؤال‌های کودک پاسخ دهند تا او احساس خوبی داشته باشد.

- در پاسخ‌گویی به سؤال‌های کودک، صبر و حوصله به‌خرج دهند و از بیان پاسخ‌های بیش‌ازحد کوتاه و تمام‌کننده بپرهیزند. صبوری در پاسخ‌گویی به سؤال‌های کودک، اعتمادبه‌نفس، توانمندی‌های شناختی و امنیت روانی او را تقویت می‌کند و درنهایت باعث می‌شود او در تمام سالیان زندگی‌اش ذهنی سالم، شخصیتی مستقل و خلاقیتی پایدار داشته باشد.

- با استفاده از راهکارهای خلاقانه، پرسشگری کودک را به فرایندی لذت‌بخش و هیجان‌انگیز تبدیل کنند.

- برای تشریح و تحلیل مسائل دشوار و پیچیده، از شگردهایی همچون بازی‌کردن و قصه‌گویی بهره گیرند تا فرایند پرسشگری را برای کودک به‌صورتی جذاب درآورند.

- برای پرورش‌دادن حس کنجکاوی کودک از مهارت گوش‌کردن فعال، بدون قضاوت دربارۀ او بهره گیرند.

- در برخی موارد، به‌جای پاسخ‌گوییِ فوری به سؤال کودک، او را به تحقیق، فکرکردن و حدس‌زدن برای یافتن پاسخ مناسب تشویق و با وی در این مسیر همراهی کنند.

- به سؤال‌های کودک پاسخ‌های کوتاه و ساده بدهند و از بیان پاسخ‌های طولانی و پیچیده که با ذهن و درک او تناسبی ندارد، بپرهیزند.

- برای توضیح‌دادن دربارۀ مسائلی همچون نحوۀ متولدشدن انسان‌ها، مرگ عزیزان، طلاق والدین، اختلاف با دیگران، فقر و جنگ که به‌لحاظ عاطفی، اجتماعی، فلسفی و... پیچیده‌اند و ذهن کودک توان درک آن‌ها را ندارد، حقایق را به‌صورت ساده درآورند و به‌جای دروغ‌گفتن به کودک، به او پاسخ‌های ساده و کلی بدهند تا اعتماد وی به والدین آسیب نبیند.

- برای فعال‌کردن ذهن کودک، در برخی موارد، نظر او را دربارۀ سؤالی که می‌پرسد، جویا شوند.

- درصورت لزوم، برای پاسخ‌گویی به کودک از کتاب، اینترنت و منابع دیگر بهره گیرند.

- کودک باید بفهمد که قرار نیست والدین، مربّیان و معلمان، پاسخ تمام سؤال‌های او را بدانند و فوراً دراختیارش بگذارند؛ بنابراین، چنانچه آنان قادر نبودند به سؤالی پاسخ دهند، صادقانه به این مسئله اعتراف کنند و از کودک برای یافتن پاسخ سؤالش فرصت بخواهند.

- ممکن است برخی کودکان به دلایلی همچون آسیب‌دیدگی روانی یا دچاربودن به اختلال‌های گفتاری، از سؤال‌پرسیدن امتناع کنند. در این‌گونه موارد، والدین، مربّیان و معلمان باید مشکل را شناسایی و حل کنند تا پس‌از آن، روند رشد و پیشرفت ذهنی و فکری کودک به‌درستی صورت گیرد.