تربیت و پرورش فرزندان و آداب آن

تربیت و پرورش فرزندان، و آداب آن 

یکی از زیباترین و درعین حال، خطیرترین مسئولیت‏‌هایی که به احتمال زیاد، هر انسانی درطول زندگی‏‌اش آن را تجربه می‏‌کند، وظیفۀ والدگری است. تربیت فرزندان، موضوعی بسیار مهم است که نتیجۀ خوب یا بد آن به خانواده و شخص فرزند محدود نمی‏‌شود؛ بلکه به‌‏نوعی بر تمام جامعه اثر می‏‌گذارد. تربیت و پرورش نسل جدید، باعث ایجاد تأثیرهایی درسطح جهانی، ساخت یک کشور با پایه‏‌های محکم و شکل‏‌گیری جامعه‌‏ای سالم می‏‌شود و همۀ ما انسان‏‌ها به‌‏عنوان قطره‌‏هایی از یک دریای بزرگ به‏‌نام جامعه، با تربیت فرزندانمان با استفاده از شیوه‌‏ای درست، و ساختن نسلی ازجنس مردانِ مرد و زنانِ زن می‏‌توانیم منشأ تأثیرهایی بسیار ارزشمند و چشمگیر در جامعه باشیم. مسلّماً لازمۀ این حرکت عظیم، آن است که هرکدام از ما که مسئولیت تربیت‏‌کردن کودکی دارای ذهن همچون لوح سفید را برعهده داریم، نخست، از خودمان شروع کنیم و با ارتقادادن علم و آگاهی‏‌مان، ازلحاظ تربیتی پیشرفت کنیم؛ به‏‌طوری که نه‏‌تنها تربیت گفتاری را بیاموزیم؛ بلکه رفتارمان نیز همواره آموزنده باشد و در تمام زمینه‌‏ها الگویی مناسب برای فرزندانمان باشیم.

حال، این سؤال مطرح می‏‌شود که آیا ممکن است ما مسیر تربیت را به‌‏درستی طی کنیم؛ ولی نهایتاً فرزندانمان به آن درجه از رشد و تعالی‌‏ای که درنظر داشتیم، نرسند و به دیگر سخن، آن چیزی نباشند که ما تصور می‌‏کردیم. پاسخ این سؤال، مثبت است؛ زیرا به هر حال، فرزند ما یک انسان و صاحب اختیار است و مانند چوب یا خمیر نیست که ما آن را به هر شکلی دوست داشتیم، درآوریم. درواقع، در فرایند تربیت فرزندان و پرورش‏‌دادن آنان، ما به‏‌عنوان والدین باید مسیر را برایشان هموار کنیم؛ ولی:

الف) ناامید نباشیم؛ چون معتقد به یاری ازجانب خداوند متعال و نظر لطف اهل‌‏بیت (ع) هستیم.

ب) سرخورده نشویم؛ زیرا در این مسیر پرفرازونشیب، درحد توانمان تلاش کرده و وظایفمان را به‏‌خوبی انجام داده‌‏ایم.

والدگریِ موردنظر ما در این بحث، ازنوع غیرزیستی است و با توجه به اینکه معمولاً والدین درخصوص فرزندانشان به‏‌صورت زیستی عمل می‏‌کنند و به دیگر سخن، هدف آنان از همۀ تلاش‏‌هایشان برآوردن نیازهای مادّی، و تأمین رفاه و آسایش فرزندان است، در این نوشتار می‏‌کوشیم تا اهمیت والدین غیرزیستی را شرح دهیم و پررنگ‌‏تر کنیم.

توجه به دوره‏‌های خاص دلبستگیِ ایمنی‏‌بخش

دلبستگی ایمن (ایمنی‏‌بخش)، مسئله‌‏ای مهم در تربیت فرزندان است و دلبستگی و تعلق روانی به دیگران در دوران کودکی، از پایه‌‏های شکل‏‌گیری آرامش درونی و دوری از اضطراب در دوران بزرگ‏‌سالی محسوب می‏‌شود. یکی از شاخصه‏‌های دلبستگی ایمن، نیاز به امنیت، محبت، پذیرش و… است؛ مثلاً اگر کسی در دوران کودکی (حدود یک‏‌سالگی)، خود یا مادرش دچار بیماری شود و یا مادر به هر دلیل، درکنار وی نباشد، آن فرزند یک‏‌باره احساس می‏‌کند رها شده است و این مسئله می‌‏تواند زمینه‏‌ساز ایجاد دلبستگی ناایمن شود. مثال دیگر آن است که اگر کودک در سنینی که متوجه مفهوم کلمه‏‌ها و جمله‏‌ها می‏‌شود، بشنود که درنتیجۀ یک بارداریِ ناخواسته به دنیا آمده است و والدین به داشتن وی تمایلی نداشته‌‏اند، دلبستگی ناایمن در وجودش شکل می‏‌گیرد؛ پس باید این نکتۀ روان‏‌شناسی را به‌‏خاطر داشته باشیم که در زندگی فرزندانمان دوره‌‏های طلایی‏‌ای وجود دارند که بی‌‏توجهی به آن‏‌ها زمینه‏‌ساز بروز مشکلات اساسی در دوران بزرگ‏‌سالی خواهد شد.

اشتباه‏‌هایی بسیار بزرگ مثل عشق‏‌ورزیدن به فرزند به‏‌صورت شرطی و تهدیدکردن وی به دوست‌‏نداشتن و ترک‏‌کردنش با گفتن جمله‏‌هایی مانند اینکه «اگر این کار را انجام بدهی، دیگر دوستت ندارم یا مادرت نیستم» به‏‌ویژه پیش‌‏از دوسالگی کودک، زمینۀ بروز دلبستگی ناایمن در دوران بزرگ‏‌سالی وی را فراهم می‌‏آورد. تحقیر، تمسخر و طرد فرزند نیز از دیگر اشتباه‏‌های بزرگ و البته رایجی است که بروز دلبستگی ناایمن در دوران بزرگ‏‌سالیِ وی را درپی دارد.

چند نکتۀ مهم در تربیت فرزند

یکی از مسائلی که والدین حتماً باید به آن توجه داشته باشند، این است که به هیچ وجه درحضور فرزندانشان گله، شکایت و درددل نکنند؛ چون این کار عمیقاً به فرزندان آسیب می‌‏زند.

در تربیت فرزندان نباید همواره آنان را کنترل کرد؛ زیرا والدین از دوران کودکیِ فرزندان، الگوهای رفتاری ِ مناسبی را در آنان ایجاد می‏‌کنند که بر تصمیم‏‌گیری‏‌های آن‏‌ها مؤثرند؛ بنابراین، کنترل‏‌کردن فرزندان، فضای تربیتی را مخدوش می‏‌کند و اعتمادبه‏‌نفس را در وجودشان ازبین می‌‏برد.

والدین باید درخصوص اشتباه‏‌های خودشان صادق باشند؛ یعنی اگر اشتباهی کردند، به آن اعتراف و درصورت لزوم عذرخواهی کنند. این رفتار سبب می‏‌شود فرزندان از همان دوران کودکی به این باور برسند که هیچ کس کامل نیست و بنابراین یاد بگیرند که همچون والدینشان اشتباه‏‌های خود را بپذیرند و بابت ارتکاب آن‏‌ها عذرخواهی کنند و در یک کلام، همواره دربارۀ اشتباه‏‌های خود، صادق باشند.

روش ایجاد یک الگوی رفتاریِ مناسب در فرزندان

فرض کنیم می‏‌خواهید الگوی رفتاریِ منظم‏‌بودن را برای فرزند خود ایجاد کنید. بدین منظور باید اصول ذیل را درنظر داشته باشید:

الف) تلقین کلامی: با گفتار خود، بستری مناسب را در ذهن فرزندتان ایجاد کنید؛ مثلاً جمله‏‌های غیرمستقیم به‏‌کار ببرید (مانند: مرتب‏‌بودن خیلی خوب است. چقدر خوب است که اینجا را مرتب کردم و راحت می‌‏توانم وسایلم را پیدا کنم!).

ب) الگوی عینی: وقتی می‏‌خواهید یک رفتار خاص را برای فرزندتان ایجاد کنید، حتماً خودتان در حضورش آن رفتار را انجام دهید؛ مثلاً بعداز اینکه از خواب بیدار شدید، تختخوابتان را مرتب کنید، لباس‏‌هایتان را سرجایشان بگذارید و… .

ج) فراهم‌‏آوردن زمینۀ عملی برای الگوی رفتاریِ موردنظر: فرزندتان را همراهی کنید تا به‏‌صورت تدریجی، کارهای مربوط به نظم شخصی‏‌اش را خود انجام دهد.

د) آگاهی‏‌بخشیِ پیش‌‏از عمل: پیش‌‏از انجام‏‌دادن مورد قبل و واگذاریِ تدریجیِ نظم شخصی به فرزند، ضرورت و چراییِ نظم‌‏داشتن را برایش توضیح دهید.

ه) تشویق پس‌‏از عمل: بدین منظور می‌‏توانید از روش مؤثر شخص سوم استفاده کنید؛ یعنی وقتی مطمئن هستید فرزندتان حرف‏‌های شمار را می‌‏شنود، با یک فرد دیگر به‏‌صورت سوم‏‌شخص از کار او تعریف کنید؛ مثلاً به پدر یا خاله‌‏اش بگویید: «امروز پسرم بعداز بازگشتن از مدرسه، خودش جوراب‏‌هایش را شست. خیلی خوشحالم از اینکه پسرم این‏‌قدر منظم است».

و) استفاده از الگوهای ویژه: درصورت امکان‌‏پذیربودنِ به‏‌کارگیری این الگوها می‌‏توان از آن‏‌ها به‏‌صورتی مؤثر استفاده کرد؛ مانند کاراکتری خاص از یک انیمیشن یا فردی که رفتار نظم را القا می‏‌کند.