ما انسانها در جهان امروزی بهشدت به خودبانی، یعنی توانایی برای دفاع از خودمان درحوزۀ فکری نیاز داریم تا از آسیبهای گوناگون، مصون و دراَمان باشیم. یکی از ثمرات تفکر نقادانه که در فبک به آن میپردازیم، همین تقویت دفاع از خود و فکر خویش دربرابر عفونتهای فکری و شناختی است که محصولات تربیت فبکی میتوانند به آن دست یابند. درحوزۀ فبک، سؤالهایی بنیادین بدین شرح مطرح میشود:
1. آیا میان تربیت فبکیِ مخاطب و تربیت دینیِ او نسبتی وجود دارد؟ به دیگر سخن، آیا توانمندسازی فکریِ کودک به توانمندیِ دینی او نیز کمکی میکند یا میان این دو مقوله، هیچ نسبتی وجود ندارد؟ در پاسخ به این سؤال، گروهی معتقدند میان دو مقولۀ موردبحث، ارتباطی محکم وجود دارد و از آن سوی، بهعقیدۀ گروه دیگر، هیچ رابطهای میان آنها نمیتوان یافت. گروه سوم به این سؤال بهصورت تفصیلی پاسخ میدهند؛ بدین شرح که ابتدا دربارۀ تعریف موردنظر از دینداری سؤال میکنند و سپس براساس نوع این تعریف، به دو شکل مثبت و منفی به پرسش اصلی پاسخ میگویند. این پاسخها نیز بهنوبۀ خود، سؤالهایی جدید را بهوجود میآورند و بدین ترتیب، بحث ادامه مییابد.
2. آیا تربیت فبکی، دین را تقویت میکند یا برعکس، باعث تضعیف آن میشود؟ به عبارت دیگر، فرزندی که درنتیجۀ این فرایند، به انسانی پرسشگر تبدیل میشود، آیا تعبد را بهرسمیت میشناسد یا خیر؟ پاسخ این سؤال، دالّ بر وجود یا نبودِ تقابل میان تربیت فبکی و تعبد است.
3. درنتیجۀ تربیت فبکی، مخاطب ما زرنگتر میشود یا انسانتر؟ پاسخ به این سؤال برپایۀ دو فاکتور هدف فبک و خروجیهای آن تفاوت مییابد و درصورت بیدقتی در این فضا نهایتاً یک فرد توانمند غیرانسان تربیت خواهد شد.
4. آیا پیشاز تربیت فبکی، لازم است مبانی و چهارچوبی برای فرد ایجاد شود؟ محصول تربیت فبکی نه یک ربات، بلکه مشخصاً یک انسان با تمام ویژگیهای انسانی همچون هوا و شَهاداشتن، منفعتطلبی، تعقل و تفکر است. حال، در این فضا باید فبک را به یک انسان فاقد مبنا بیاموزیم یا به یک انسان دارای مبنا؟ ممکن است در پاسخ گفته شود به این دلیل، فبک را از دوران کودکیِ فرد آغاز میکنیم که تربیت و شخصیت او دستنخورده است. این پاسخ نشان میدهد که قرار است در تربیت فبکی، مبنا هم به فرد آموزش داده شود.
5. آیا میتوان گفت فبکیبودن، سقراطیاندیشیدن و توانمندی درحوزۀ تفکر منتقدانه مانند یک شمشیر دولَبه است یا برعکس، این فرایند، مطلقاً ازنوع مثبت است و نتیجهای جز صلاح و سلامت فرد تربیتشده در این مسیر ندارد؟ در پاسخ میتوان گفت غفلت در تربیت فبکی باعث میشود توانمندیِ محصول این فرایند، مسئلهای نگرانکننده باشد؛ چون او هیچ التزام و پایبندیای ندارد. درسخواندگیِ فبکی با فرهیختگیِ فبکی تفاوت دارد و اگر حرکت در این مسیر، بدون چهارچوب و مبنا باشد، مصداق «تیغدادن در کفِ زنگیِ مست» خواهد بود و موجب بروز آسیب خواهد شد. این انسان، دیگر اخلاقی و پایبند نیست و کاری جز صدمهزدن به دیگران انجام نمیدهد؛ از این روی، لازم است همزمان با تربیت فبکی، تربیت اخلاقی نیز انجام شود.
6. آیا فبکی که در حال حاضر، در ایران وجود دارد، یک مونتاژکاریِ تمامعیار است یا اینکه براساس بوم، فرهنگ و دیانتمان آن را صیقل داده و بهتعبیری بومیسازی کردهایم؟ ممکن ازنظر برخی، این مقوله در کشور ما یک مونتاژکاریِ صِرف باشد که اصلاً نباید دست بخورد؛ چون مخاطب این روش، یک انسان در معنای مطلق آن، بدون انتساب به قیدوبندی خاص است؛ درمقابل، بهعقیدۀ برخی دیگر، تربیت فبکی نه یک کار انسانیِ صِرف، بلکه روشی برای تربیتکردن انسان بهشکلی خاص است. از این منظر میتوانیم فبک را به صورتهای گوناگون برای تربیت انسان ایرانی، انسان ایرانی مسلمان، انسان ایرانی متخلف و... درنظر بگیریم.
7.
8. در تربیت فبکی، آیا حوزۀ استحفاظیِ خاصی داریم یا اینکه تمام مناطق را میتوان فتح کرد؟ به عبارت دیگر، آیا ما همه جا حق داریم آزادانه پرسش و نقد کنیم یا اینکه در برخی مناطق، پرسش و نقد، ممنوع یا دارای شکل متفاوت است؟ پاسخ این سؤال میتواند ازنوع مثبت یا منفی با توضیحات آن در هر حالت باشد.
9.
10. معلم فبک که درواقع، نقش تسهیلگر را در این فرایند برعهده دارد، در آموزش فبک، نقش ایفا میکند یا اینکه خودش هم فبکی است؟ به بیان روشنتر، این معلم در زیست خودش پرسشگر، متفکر نقاد، متفکر خلاق و دارای توانمندیِ مراقبتی است یا خیر؟ براساس پاسخ این سؤال تعیین میشود که معلم فبکی، چه انسانی را تربیت میکند و محصول معلم غیرفبکی چه ویژگیهایی دارد. درنهایت میتوان گفت معلم غیرفبکی که صرفاً این فرایند را آموزش دیده است، احتمالاً شاگرد خوبی را تربیت نخواهد کرد و در کار خود موفق نخواهد بود.
11. اگر در منطقهای که مهد اصلیِ فبک بهشمار میآید، افرادی را که مسیر تربیت فبکی را طی کردهاند، آزمایش و ارزیابی کنیم، میان خروجی این فرایند با اهداف اولیۀ موردنظر از آن، چه نسبت و پیوندی خواهیم یافت؟