جلسهٔ اول: استسقاء و باران‌خواهی

خشک‌سالی و کم‌آبی، بحرانی است که از زوایای گوناگون می‌توان به آن نگریست و برای حل آن تلاش کرد. در اینجا ازمنظر دین به این مسئله می‌پردازیم که برای حل مشکل موردبحث ما به‌شدت بر توجه به صاحب آسمان‌ها و زمین به‌جای خلاصه‌کردن این معضل در طبیعت و عملکرد طبیعتبانان و دانشمندان تأکید می‌کند؛ زیرا علاوه‌بر عالَم مُلک، عالَم ملکوت و امور معنوی، قدسی و شرعی نیز با این حادثه پیوندی استوار دارند؛ هرچند امروزه، حتی بسیاری از مؤمنان هم از این مسئله غافل‌اند؛ چه رسد به آنان که اهل دین و ایمان نیستند! در زبان عربی، معادل‌های فراوانی برای واژۀ «باران» وجود دارند که مهم‌ترینشان «مَطَر» و «غَیث» هستند و بدین سبب، درخصوص مفهوم «باران‌خواهی»، دو مصدر «اِستِسقا» و «اِستِمطار» ساخته شده‌اند. «مطر» به‌معنی مطلقِ باران است و بر این اساس، استمطار یعنی باران‌خواستن؛ ولی مصدر «استسقا» از ریشۀ «س ق ی» و به‌معنای طلب آب است و در اصطلاح یعنی خواستن بارانی ازنوع غَیث (باران گره‌گشا). پیشینۀ عمل استمطار به عصر جاهلیت بازمی‌گردد و پس‌از ظهور اسلام، پیامبر- صلّی الله علیه و آله- استسقا را جایگزین این عمل فرمود. استسقا در ادبیات دینیِ ما جایگاهی خاص دارد؛ اما امروزه، به دلایلی اهمیت آن کم‌رنگ شده است. در قرآن کریم، چندین بار دربارۀ فرهنگ استسقا و باورداشتن به آن سخن گفته شده که مهم‌ترینِ آن‌ها مربوط به دوران حیات حضرت هود و حضرت نوح- علیهما السّلام- است که هرکدامشان درخصوص خشک‌سالی به قوم خویش فرمان‌هایی دادند و قواعدی را برای آنان برشمردند. این دو پیامبر معتقد بودند استغفار و توبه به درگاه خالق یکتا موجب بارش باران می‌شود. در منابع فقهیِ امامیه نیز بابی مستقل دربارۀ این موضوع وجود دارد که مطالبی نغز و کارآمد همچون «صلوة الإستسقا» (نماز باران‌خواهی) با آداب و اصول خاصش را در آن می‌توان یافت. در تاریخ حیات اهل‌بیت- علیهم السّلام- نمونه‌هایی از خوانده‌شدن نماز استسقا و دعای باران را می‌توان مشاهده کرد. علاوه‌بر مواردی که برشمردیم، برخی دعاهای برجای‌مانده از اهل‌بیت- علیهم السّلام- نیز برای طلب باران خوانده می‌شوند؛ مثلاً در خطبۀ 115 نهج البلاغه، دعای استسقایی آمده است که امیرالمؤمنین- علیه السّلام- خوانده‌اند؛ البته هرگز نباید تصور کنیم که اگر دعا یا نماز باران بخوانیم، لزوماً معجزه اتفاق می‌افتد و باران می‌بارد؛ زیرا خواستِ ما درصورت انطباق با حکمت الهی، موجب نزول باران خواهد شد.